Pamiętniki nerwowo chorego jako zapis zmagań autora z tworami własnego umysłu

Pamiętniki nerwowo chorego zostały uznane za jedną ze stu najlepszych książek literatury faktu XX wieku*

Autorem Pamiętników Nerwowo Chorego jest Daniel Paul Schreber, niemiecki sędzia Sądu Najwyższego żyjący na przełomie XIX i XX w. Oryginalny niemiecki tytuł tekstu brzmi Denkwürdigkeiten eines Nervenkranken i oznacza „Wielkie myśli pacjenta nerwowego” (tłumaczenie na podstawie wstępu do wydania polskiego**). Pamiętniki powstawały w latach 1897-1900 w szpitalu psychiatrycznym w Sonnenstein. Paul Schreber, u którego zdiagnozowano dementia praecox, relacjonuje dynamiczne zmiany swojego wewnętrznego świata ogarniętego paranoją. Tekst Pamiętników otwiera przed czytelnikiem niesłychaną wręcz okazję do poznawania procesu tworzenia się paranoicznych konstrukcji i wytworów psychicznych in statu nascendi. Zapiski autora bowiem żywo i na bieżąco dokumentują to, co się dzieje w jego umyśle. Na naszych oczach wykluwają się i rozbudowują wielkościowe myśli o nawiązaniu wyjątkowego kontaktu Schrebera z Bogiem. Na kolejnych kartach pamiętnika obserwujemy, jak burzliwego przebiegu nabiera ta relacja. Jednocześnie autor nie pozwala nam (a przede wszystkim sobie) zapominać o tym, że poza chorą częścią swojego umysłu, jego inna część pozostaje na tyle zdrowa, żeby móc to wszystko relacjonować, domagać się powrotu do normalności i z powodzeniem, jak się okazało, walczyć o odzyskanie kontroli nad swoim życiem. To czyni zmagania Paula Schrebera tym bardziej dramatycznymi i jednocześnie poruszającymi.

Polskie wydanie obejmuje wprowadzenie, tekst pamiętników, suplementy, opinie lekarskie, orzeczenie sądu o uchyleniu decyzji o ubezwłasnowolnieniu. Znajdziemy również wypowiedzi autora otwierające dyskusję na temat warunków koniecznych do hospitalizacji chorego. W sposób częściowy pamiętniki zostały ocenzurowane przez najbliższą rodzinę Schrebera.

Od samego początku Pamiętniki budziły bardzo duże zainteresowanie psychiatrów. Zainspirowany ich lekturą Zygmunt Freud podjął się ich analizy w pracy Psychoanalityczne uwagi o autobiograficznie opisanym przypadku paranoi. O ile niektóre z wywodów Freuda wyrażone w tej pracy z perspektywy współczesnej myśli psychoanalitycznej wymagają zachowania dystansu i krytycyzmu to tym, co wydaje się szczególnie cenne i poruszające w analizie poczynionej przez autora Objaśniania marzeń sennych jest myśl o naprawczym znaczeniu choroby czy zaburzenia psychicznego. Freud widzi bowiem w paranoi Schrebera dążenie do odbudowania świata psychicznego, które runęło pod wpływem wewnętrznej katastrofy. Freud opisuje tę dramatyczną i jednocześnie naprawczą pracę tymi słowy:
„(…) No i paranoik go odbudowuje, wprawdzie nie jest on piękniejszy, ale przynajmniej nadaje się do życia. Odbudowuje go pracą swej manii. To co uważamy za chorobliwy wytwór, formację maniakalną, tak naprawdę stanowi próbę uleczenia, rekonstrukcję”***

Kim był autor Pamiętników nerwowo chorego? - kilka o słów o historii życia Paula Schrebera

 

Paul Schreber przyszedł na świat 25 lipca 1842 r. w Lipsku w rodzinie Daniela Gottloba Moriza i Pauliny Schreberów. Ojciec był uznanym lekarzem ortopedą. Kiedy Paul miał 9 lat, Moriz Schreber uległ wypadkowi, doznając urazu głowy. Wydarzenie okazało się być poważne i dalekosiężne w skutkach. Ojciec bowiem od tego czasu zmagał z nawracającą depresją. Ojciec Paula Schrebera uchodził za orędownika surowych zasad wychowania i zdrowia fizycznego, które mogły zapewnić częste ćwiczenia gimnastyczne. Jako lekarz zasłynął zresztą opracowaniem konstrukcji ortopedycznych, które miały służyć prostowaniu postawy. Wprowadzenie surowych zasad i ćwiczeń w jego przekonaniu miało na celu zapewnienie hartu nie tylko ciału, ale też wykuć zahartowanego i twardego ducha.

Z prac biografów wyłania się niejednoznaczna postać Moritza Schrebera. Z jednej strony czytamy o kontrolującej, surowej i perfekcjonistycznej postaci ojca - lekarza. Niektórzy, szukając powiązań pomiędzy tą relacją a opisanymi w pamiętnikach objawami toczącej się choroby, wspominają wręcz o sadystycznym i prześladowczym oprawcy. Inni badacze w ogóle zdają się nie przywiązywać do tego znaczenia. Biografowie określają go jednocześnie jako opiekuńczego i troskliwego ojca.

Moritz Schreber zmarł, gdy Paul miał 19 lat. Obowiązki głowy rodziny spadły wówczas na starszego brata Paula, Gustava. Tym, co zdaniem badaczy, mogło być trudne do udźwignięcia przez Gustava, była konfrontacja z wyidealizowaną postacią ojca – autorytetu w sytuacji, w której miał go zastąpić, stając na czele rodziny. Paul Schreber zdecydował się tymczasem na studia prawnicze. Za jakiś czas on sam stanął przed koniecznością zmierzenia się z tym, co wcześniej stało się udziałem Gustava. W wieku 38 lat starszy brat Paula popełnił bowiem samobójstwo i to tym razem on sam miał przejąć obowiązki spoczywające na głowie rodu. 

W 1878 roku poślubił Ottilie Sabine Behr. Zakładając rodzinę, cały czas pielęgnował rozwój swojej kariery zawodowej. Angażował się w pracę i politykę samorządową. Niestety kolejne starania o powiększenie rodziny kończyły się poronieniami. Silnego rozczarowania dostarczyło mu również życie zawodowe. W 1884 roku pomimo spodziewanego sukcesu nie udało się mu się wygrać wyborów do Reichstagu. W tym czasie rozpoczął leczenie swojej „pierwszej choroby nerwowej”, objawiającej się bezsennością, pobudzeniem i myślami samobójczymi. W latach 1886-1893 powrócił do aktywnej pracy i życia rodzinnego. Życie zawodowe przynosiło mu powody do satysfakcji. Kariera sędziego rozwijała się bowiem bardzo dynamicznie. Niestety jego próby spełnienia się w roli ojca cały czas kończyły się bolesnymi rozczarowaniami. W lipcu 1893 roku objął stanowisko przewodniczącego senatu w Wyższym Sądzie Krajowym Saksonii. Parę miesięcy po awansie rozpoczęła się jego druga „choroba nerwowa”, z powodu której trafił do klinki psychiatrycznej przy Uniwersytecie w Lipsku. W kolejnym roku Paul Schreber został ubezwłasnowolniony. W konsekwencji rozwijania się choroby zapadła decyzja o jego ostatecznym odejściu ze stanowiska sędziego.

W latach 1900-1901 Schreber starał się o odzyskanie prawa do samostanowienia. Zapiski i przemyślenia, które możemy przeczytać w suplementach wydanych wspólnie z tekstem pamiętników okazały się bardzo pomocne dla zbudowania linii obrony w walce o swoją wolność. 14 lipca 1902 roku walka zwieńczona została sukcesem. Ostatecznie bowiem Paul Schreber opuścił szpitalne mury w 1902 roku. Już w 1903 roku opublikowane natomiast zostały jego Pamiętniki. Oboje z żoną zamieszkali w Dreźnie. Podjęli ostatnie już starania o zostanie rodzicami i zaadoptowali córkę. Wspomnienia przybranej córki i innych świadków pozwalają sądzić, że Schreber wiódł spokojne i normalne życie. Udzielał się towarzysko i społecznie. Nawrót dolegliwości pojawił się w następstwie śmierci matki Schrebera w 1907 roku. Kolejnym urazem, który nastąpił w bliskim odstępie czasowym był udar mózgu żony sędziego. Nie wróciła po nim do pełnej sprawności (miała trudności z mówieniem i widzeniem). Nawrót choroby spowodował że Paul Schreber ponownie trafił do szpitala, tym razem w Dösen, koło Lipska. Nie udało mu się niestety powrócić do zdrowia. Zmarł w wieku 68 lat na wskutek powikłań krążeniowo-oddechowych.

Opracowanie na podstawie Wstępu autorstwa Bartosza Puka do “Pamiętników nerwowo chorego”**:

Karolina Van Laere

* www.amazon.com

** Schreber, D. P. (2006). Pamiętniki nerwowo chorego wraz z suplementami i aneksem dotyczącym kwestii, w jakich warunkach osobę uznaną za psychicznie chorą można trzymać w zakładzie leczniczym wbrew jej zadeklarowanej woli. Kraków: Wydawnictwo LIBRON.

*** Freud, S. (1996). Psychoanalityczne uwagi o autobiograficznie opisanym przypadku paranoi (dementi paranoides) W: S. Freud, Charakter a erotyka. Warszawa: Wydawnictwo KR.