Artykuł psychoanalityczki Agnieszki Makowieckiej-Pastusiak pt. "Piknik pod Wiszącą Skałą. Próba psychoanalitycznej interpretacji." (2003/2014)

Film Petera Weira „Piknik pod Wiszącą Skałą” (1974) zaczyna się zdaniem: To, co widzimy i co nam się zdaje, jest jedynie snem, snem we śnie. Trudno nam to nieoczywiste zdanie zrozumieć, kiedy oglądamy film po raz pierwszy i zostajemy z nierozwiązaną zagadką. Ta zagadka nas pociąga i może dlatego, zdaniem wielu osób, jest to film, do którego chce się wrócić. Nie nudzi, nie złości, nie budzi sprzeciwu. Oglądając go po raz drugi, trzeci, dziesiąty, nie dowiemy się więcej w kwestii faktów. Będziemy za to mieć szansę przybliżyć się do rozumienia samych siebie. Ten film jest jak marzenie senne – oferuje nam nieskończoną głębię nieświadomych znaczeń, sięga do naszych najwcześniejszych doświadczeń, a nawet poza nie. Jednak nie łudźmy się, że kolejne z nim zetknięcie wreszcie wszystko nam wyjaśni. Są bowiem tajemnice, których nie rozwikłamy, z których istnieniem musimy się pogodzić. Nawet w wypadku doskonale objaśnionych marzeń sennych często trzeba zostawić jakieś mroczne miejsce, ponieważ w trakcie wykładania zauważa się, że bierze tam początek kłąb myśli, który opiera się rozwikłaniu, który jednak nie wniósł też żadnego dalszego wkładu do treści sennej. Jest to pępek snu, miejsce, w którym dotyka on tego, co nieznane. Myśli senne, na jakie natykamy się w trakcie objaśniania, muszą przecież pozostać całkiem ogólnie bez końca, w podobnym do siatki zawikłaniu wybiegając na wsze strony w świat naszych myśli. Z tego miejsca osnowy, gdzie myśli splecione są silniej, wyrasta potem życzenie senne niczym grzyb ze swojej grzybni. – pisał w 1900 roku Zygmunt Freud w „Objaśnianiu marzeń sennych” (s. 443), które dało początek psychoanalizie.

Czyim marzeniem sennym, a może snem na jawie, jest „Piknik pod Wiszącą Skałą”? Bohaterów, twórców, czy też widzów? Nie znam odpowiedzi. Ale wierzę, że każdy, kto pozwoli mu się uwieść, wpatrzy się w obraz, wsłucha w muzykę, pozwoli myślom płynąć, czegoś ważnego się dowie, nawet jeśli nie ubierze tego w słowa.

To, co napisałam poniżej, jest moją osobistą próbą zinterpretowania przeżycia, jakim było wielokrotne obejrzenie „Pikniku pod Wiszącą Skałą” i uczestniczenie w dwóch dyskusjach po jego projekcji (1). Każde z tych doświadczeń pozwalało mi więcej zobaczyć i zrozumieć. Mam nadzieję, że podobnie jak film Petera Weira, moje myśli więcej otworzą, niż zamkną.

Jest rok 1900 (ten sam, w którym Freud opublikował „Objaśnianie marzeń sennych”). Pensja dla panien w Australii, daleko od wszystkiego. Kilkanaście dojrzewających dziewcząt, umieszczono tam między innymi po to, by z dala od świata nie narażać na pokusy ich budzącej się kobiecości. Na darmo. Spotykamy je w momencie apogeum ich miłosnych potrzeb – w dniu świętego Walentego. Już od pierwszych chwil czujemy tę miłosną, erotyczną atmosferę. Prawdę mówiąc – homoerotyczną, bo nie ma tam mężczyzn, których mogłyby obdarzyć uczuciem. Zaglądamy do ich pełnych dziewczyńskich bibelotów pokoi, gdzie czytają wiersze o miłości i suszą kwiatki, którymi ozdobią wykaligrafowane dla siebie wzajemnie liściki.

Dorosłe kobiety, których opiece dziewczęta zostały powierzone, widzimy z ich nastoletniego punktu widzenia i niemal od początku wiemy, że pensjonarki mają kogo kochać i kogo nienawidzić. Mademoiselle – adresatka ich miłosnych laurek – jest młoda, ładna i sentymentalna, jak jej uczennice. Matematyczka jest racjonalna i nie rozumie romantycznych uniesień. Nauczycielka robótek i tańca jest zawistna i głupia. I wreszcie przełożona pensji, pani Appleyard, to wyniosła i sztywna, budząca lęk dama, która strzeże cnoty swoich podopiecznych, by jej szkoła miała odpowiednią reputację. Dramat, który się w niej rozegra, pokaże, że każda z tych kobiet ma osobowość daleko bardziej złożoną, niż się nam na początku wydaje. I to pomoże nam je rozumieć i współczuć nawet tym najbardziej niesympatycznym.

Pośród dziewcząt jest Miranda o tajemniczym uśmiechu i spojrzeniu, które zdaje się widzieć więcej, niż widzą inni. Jest Sara, sierota, której opiekun przestał płacić czesne i którą pani Appleyard dręczy bez potrzeby, dając tym samym nauczycielce robótek sygnał, że wolno się nad nią sadystycznie pastwić. Sara tęskni za bratem i kocha Mirandę. Kocha ją tak mocno, jak mocno nienawidzi strażniczek, od których jest zależna. Miłość do Mirandy i bezgraniczne jej oddanie jest odwrotną stroną nieznośnej zależności od znienawidzonych, jedyną szansą przetrwania w sytuacji całkowitej bezradności. Miranda to wie, dlatego mówi: „Musisz pokochać kogoś jeszcze poza mną, Saro. Bo ja nie zostanę tu długo.” Mówi to rankiem tego dnia, kiedy odejdzie na zawsze. Sara tego nie rozumie i nie może uwierzyć, nawet kiedy się to stanie. Jest tam też Edith, ciężka i brzydka, która swej dziecięcości broni jedząc ponad miarę. Kiedy inne dziewczęta wzdychają do swych homoseksualnych obiektów, Edith je ciastka.

W dniu Świętego Walentego dziewczynki otrzymują prezent – jadą na wycieczkę pod Wiszącą Skałę. Wszystkie poza Sarą. Tylko Miranda wydaje się jej żałować, ale i ona się za nią nie wstawia. To nauczycielka robótek obwieszcza Sarze, że zostaje, a właściwie, że zostają obydwie. Wydawać by się mogło, że nauczycielka też została ukarana, jakiś ślad przykrości, a może i współczucia dla Sary przemyka przez jej twarz, ale to tylko chwila, zaraz górę w niej bierze okrutna satysfakcja.

Kiedy dziewczynki, chichocząc, wsiadają do powozu, na trawniku przed domem gulgoczą białe indyczki. Zdawać by się mogło, że chichoczące dziewczęta w białych sukienkach i gulgoczące białe indyczki niczym się od siebie nie różnią i taki sam mają los przed sobą. Wkrótce okaże się, że nie wszystkie.

Wisząca Skała to zastygła lawa wulkaniczna wypchnięta z głębokich warstw. Było to „piekielnie dawno” dla stangreta powożącego powozem, ale nie dla matematyczki, która posługując się wiedzą próbuje zapanować nad niepokojem, który rodzi się w niej w obliczu tego, co nieznane. To przecież „tylko milion lat”, mówi, „chwila z geologicznego punktu widzenia”. Dziewczęta są pod wrażeniem, szepcą: „czeka milion lat, właśnie na nas”.

Kiedy dojeżdżają na miejsce, Miranda wielkim nożem kroi tort w kształcie różowego serca. Matematyczka dziwi się, że dla przyjemności narażają się na jadowite żmije i trujące mrówki i zagłębia się w lekturze. Mademoiselle przegląda album. Jest gorąco, leniwie, jakby czas przestał płynąć. I rzeczywiście przestaje – zegarki zatrzymują się na dwunastej. „Musi być jakiś magnetyzm” – mówi matematyczka.

Marion, smukła blondynka w wielkich okularach, prosi o pozwolenia pójścia na skałę, by zrobić kilka pomiarów. Chce zabrać ze sobą Mirandę i Irmę. Edith chce iść z nimi, godzą się pod warunkiem, że nie będzie marudzić. Kiedy odchodzą, Mademoiselle podnosi wzrok znad albumu i patrząc na odwracającą się ku niej Mirandę mówi: „Już wiem. Miranda to anioł Boticellego”. Wtedy widzi ją po raz ostatni. Wszak miejsce aniołów nie jest na Ziemi.

Idą jak zaczarowane. Trzy patrzą w górę i tylko gruba Edith spogląda pod nogi i marudzi. „Patrz w górę Edith”, a ona tylko się boi i chce wracać. „Tu jest strasznie. Gdybym wiedziała, wcale bym tu nie przyszła”. Zdejmują czarne buty i czarne pończochy – jak nieprzyjemnie kontrastujące z bielą ich dziewiczo białych sukienek – ich ruchy nie są dziewicze, lecz po kobiecemu zmysłowe.

Zapadają w sen w miejscu, nad którym górują trzy czarne, fallicznie wzniesione skały. Potem trzy z nich wstaną, choć nie będą wyglądać na obudzone i jak w transie znikną w skalnej szczelinie. Edith będzie wołać, by się zatrzymały, a potem z krzykiem przerażenia ucieknie na dół.

Dziewczęta idą naprzód, ale też w górę i w głąb. Czego szukają? Wiedzą, że niezwykła skała, która „czekała milion lat właśnie na nie", ma w sobie coś, co je przyciąga, czemu nie chcą się oprzeć. By to poznać, trzeba się w nią zagłębić. To jak tajemnica kobiecej seksualności, ukrytej we wnętrzu ich młodzieńczych ciał, ale też w ciałach ich matek i pramatek. Zagłębienie się w skałę jest więc zgłębieniem tajemnicy o tym, co jest esencją ludzkiego życia, tajemnicy o trwaniu ludzkości przez „milion lat”. Można o tym myśleć w sensie filogenetycznym – jako cofaniu się do zarania ludzkości, ale też w sensie ontogenetycznym, jako powrocie do łona matki w poszukiwaniu fuzji (2). Zagłębienie się w czarną skałę nie jest ruchem naprzód. Jest cofaniem się do zarania. Dojrzewające dziewczęta, znajdujące się pod olbrzymim naporem ponownie rozbudzonych seksualnych popędów, nie mogąc pojąć co dzieje się w ich ciałach i umysłach, cofają się w głąb siebie, by odkryć tajemnicę kobiecości i odnaleźć sens swego istnienia. To, co tam napotkają, może zaważyć na ich przyszłości, przesądzić o tym, czy wrócą do świata żywych, czy też zagubią się na zawsze. Bowiem w adolescencji popęd seksualny idzie ramię w ramię z popędem śmierci.

Cztery z nich rozpoczęły tę podróż. Jedna zatrzymuje się i zawraca do punktu wyjścia. Druga odnajduje się po tygodniu. Dwie giną. Co je różni?

Marion, która nosi okulary, chce „robić pomiary”. Próbuje do swego dojrzewania podejść empirycznie. Gdy staje na szczycie, pytania, które sobie zadaje, są już filozoficznej natury. Patrząc w dół na swoje koleżanki i nauczycielki dziwi się ilu ludzi żyje bez celu, choć być może pełnią jakąś nieznaną sobie funkcję. Można jednak odnieść wrażenie, że to dotyczy tylko tych w dole, małych jak mrówki z perspektywy szczytu. Marion jest odważna – to ona była inicjatorką wyprawy na skałę. Zdecydowała się czegoś szukać i coś poznać. Dzięki temu czuje się już zupełnie oddzielona od ludzi na dole, już do nich nie należy. Być może czuje się od nich lepsza, myśli, że więcej wie i dlatego idzie dalej, wierząc w potęgę swego rozumu. A jednak Marion ginie. Czy rozum ją zawiódł, gdy stanęła w obliczu nieokiełznanej natury? A może zabrakło jej pokory?

Miranda mówi rzeczy, które mogłyby świadczyć o tym, że wie więcej o życiu niż inne dziewczęta, że jest bardziej za pan brat z jego tajemnicami. Kusi nas, by wierzyć, że rozmawiając z Sarą przepowiedziała swoje zaginięcie, ale może już po prostu kończyła edukację na pensji i miała wrócić na rodzinną farmę owiec w Queensland. Potem, na szczycie góry Miranda mówi: „Wszystko zaczyna się i kończy we właściwym czasie i we właściwym miejscu.” Zdawać by się mogło, że Miranda jest pogodzona z tym, co niesie jej życie. Że idzie odważnie wiedząc, że nie wróci. Czy rzeczywiście wiedziała?

Mademoiselle nazywając ją aniołem patrzyła na Narodziny Wenus Boticellego. Rzymską Wenus, czyli grecką Afrodytę, Parandowski (1924, s. 97-98) opisuje następująco: … nie miała ani ojca, ani matki. Mimo to nie uważała się za biedną sierotę. Pewnego bardzo pięknego poranku wyłoniła się po prostu z piany morskiej, niedaleko Cypru. (…) Za każdym krokiem Afrodyty wyrastały pod jej stopami najcudniejsze kwiaty. (…) wszystkich podbiła swym wdziękiem. (…) wszystkie serca stawały się jej uległe i posłuszne. Została boginią miłości.

Miranda zachwyca i wzbudza miłość. To jej imię wykrzykują na skale ci, którzy szukają wszystkich zaginionych. Jej twarz jest na afiszu i w gazecie. Jakby tylko ona była ważna, jakby jej żałowali bardziej. Czym jest ten nieodparty urok, który Miranda roztacza? Czy nie jest to urok narcyza, który pozwala się kochać, ale sam nie kocha nikogo, poza sobą? Widać to, gdy o kochającej ją Sarze mówi pobłażliwie do koleżanek, że jest sierotą – jakby to miało być wytłumaczeniem dla miłości. Samej Sarze radzi, żeby pokochała kogoś jeszcze, bo ona odejdzie. Przyjmuje miłość Sary, ale jej nie odwzajemnia. Najbardziej jednak narcyzm Mirandy rzuca się w oczy, gdy na oczach chłopców przeskakuje przez strumień. Skacze ostatnia. Zatrzymuje się, wydaje się, że się rozgląda, ale nikogo nie dostrzega. A przecież chłopcy nie są ukryci, oni widzą ją jak na dłoni. Miranda udaje, że ich nie widzi. Pozwala się oglądać, wydłuża tę chwilę, wreszcie uwodzącym gestem podnosi spódnicę, pokazując nogi powyżej kolan, skacze z wdziękiem i oddala się. To piękna scena, pozostaje w pamięci, przekonuje, że mamy przed oczami kogoś wyjątkowego. Anioła? Wenus? Nieistotne. Ważne jest to, że i Wenus, zrodzona z morskiej piany, i anioł stworzony przez Boga, są nieśmiertelne.

Nikt by pewnie tak o Mirandzie nie myślał, gdyby ona sama nie była przekonana o swoim wyjątkowym pochodzeniu i przeznaczeniu. Dlatego to, co mówi o początku i końcu, co wydaje się niemal religijną prawdą o życiu, jej samej nie dotyczy. Miranda może myśleć, że jej wolno więcej niż innym, bo cokolwiek zrobi, wyjdzie bez szwanku. Idzie więc na spotkanie nieznanego bez lęku i ginie...

Niewiele wiemy o ciemnowłosej Irmie. Kiedy na skale dziewczęta rozmawiają o Sarze, Irma mówi, że Sara przypomina jej osieroconego jelonka, który umarł, choć się nim opiekowała. Mama powiedziała, że widocznie było mu to pisane. Miranda odpowiada jej swoją sentencją o początku i końcu. Dla tych, którzy oglądają film po raz kolejny, to czytelne odniesienie do śmierci Sary – na nic zda się staranie, skoro śmierć jest komuś przeznaczona „we właściwym czasie i we właściwym miejscu”. To wydaje się uspokajać dziewczynki, chroni je przed poczuciem winy. Bo czemu mogłyby być winne, skoro na nic nie mają wpływu?

Irma odnajduje się po tygodniu spędzonym w skalnej szczelinie. Spośród trzech dziewcząt, które podjęły ryzyko wejścia w głąb nieświadomości, tylko ona przeżyła. Nie ma znaczenia, że była tam przez tydzień, bo czas w nieświadomości nie istnieje. Jest nietknięta w swym dziewictwie, ale ma ranę na głowie. Służąca w domu pułkownika, do którego ją zawieziono, wyszepce gospodyni, że Irma nie miała gorsetu. Pani pochwali ją, że zachowała to w tajemnicy przed policją. Irma powoli wraca do przytomności i nie opowiada, co przeżyła. Nie pamięta? A może nie chce się dzielić swoją wiedzą? Coś ją jednak ocaliło i to rana na głowie pozwala sądzić, że Irma przeżyła, bo jej wewnętrzna struktura była wystarczająco stabilna, by myślenie mogło przeciwstawić się niszczącej sile popędów.

Edith jako jedyna nie weszła w głąb skały. Najpierw, choć pełna lęku i narzekająca, idzie z innymi, bo coś ją pociąga w tej wyprawie. Zatrzymuje się, gdy Marion, Miranda i Irma zdejmują buty i pończochy. Takich rzeczy nie powinny robić dziewczęta wychowane w wiktoriańskiej obyczajowości. Musiała przerazić ją ta siła – siła seksualnych popędów – która tak zdeprawowała jej koleżanki, a jej samej objawiła się w czasie ucieczki w postaci czerwonej chmury. Edith wraca na pensję i do swoich wypróbowanych sposobów, które chronią ją przed niepokojącym dojrzewaniem. Kiedy dorośli próbują dowiedzieć się co wydarzyło się na skale, Edith odmawia odpowiedzi, popijając ciepłe mleko. Potem bada ją lekarz, który oznajmia bardzo zaniepokojonej pani Appleyard, że jest „nietknięta”.

Wiktoriańska obyczajowość zatrzymuje pod skałą Mademoiselle i większość jej uczennic. Dzika, tajemnicza i niezwykle pociągająca skała, symbolizująca nieokiełznaną naturę popędów, działa jednak z olbrzymią siłą na wszystkich, którzy znajdą się w jej zasięgu i zmusza do wchodzenia w nieświadomość. Czas pod skałą przestaje płynąć, zegarki stają. Kto nie chce się poddać nieprzepartemu oddziaływaniu skały, kto przeczuwa, że może ona prowadzić do zguby, musi znaleźć do nieświadomości własną, bezpieczną drogę. Dlatego te, które pozostały, zapadają w sen.

Nie zasypia tylko panna McCrow, matematyczka w czerwonej sukni, która je banana nad podręcznikiem geometrii. Potem dowiemy się, że ruszyła na skałę i zginęła. „Śmiesznie wyglądała w samych pantalonach” – wyszepce na ucho Mademoiselle zawstydzona i podekscytowana Edith. Panna McCrow była niezwykle poruszona, gdy razem z innymi dojeżdżała pod skałę. Starała się zapanować nad swoimi uczuciami za pomocą chłodnego rozumu, obrzydzając sobie miejsce, w którym się znalazła. Rozum nie wystarczył, by ją chronić przed seksualnymi impulsami, które były dla tej starej panny tak zagrażające, że równoznaczne ze śmiercią.

Marion, Miranda, Irma i panna McCrow, pozbywając się butów, pończoch, gorsetów i spódnic, łamią obowiązujące w ich świecie zasady, mając złudzenie, że to czyni je wolnymi. Jednak system, który nagle, pod wpływem magicznych sił, zaczynają przeżywać jako obcy, niewygodny i ciasny jak części garderoby, jest im potrzebny, by mogły przetrwać. Uciekając przed nim, a nie będąc w stanie wykorzystać siły ego do zapanowania nad impulsami, znajdą się w sytuacji wewnętrznego chaosu, z którego może nie być powrotu. Pozostanie tajemnicą, jak się tego dowiedziały te, które nie wróciły. Te, które spały pod skałą, budząc się dowiadują się, że łamanie zasad dla zgłębiania tajemnicy grozi śmiercią i ta ważna lekcja powstrzyma je przed poszukiwaniem wytłumaczenia dla niezrozumiałej rzeczywistości.

Nie będą więc chciały pytać ocalonej Irmy, która odwiedzi je na pensji. Irma na pensję nie wraca, bo już tam nie pasuje. Nosi czerwony płaszcz, jest jak kobieta, która wie. Na jej widok wraca do pensjonarek wspomnienie przerażenia, które przeżyły, gdy ona i ich koleżanki zaginęły. Ale musi być też coś więcej. Gdyby to był tylko lęk, ucieszyłyby się, że się uratowała. Tymczasem one odwracają się od Irmy z nienawiścią i wracają do ćwiczenia tanecznych pas, przy akompaniamencie pianina, na którym z wyrazem triumfu gra nauczycielka robótek i tańca. Wydaje się, że nienawidzą Irmy i czują zawiść, bo poznała coś, czego one pragną, a nie miały odwagi się do tego przybliżyć. Jedna Edith, która otarła się o tajemnicę, chce dowiedzieć się więcej. To ona dopada do Irmy i stara się krzykiem zmusić ją do wyjaśnień. Pozostałe dziewczęta wybuchają histerią. Gdyby nawet Irma chciała mówić, nikt poza Edith nie chciałby jej słuchać.

Irma nie ocalała sama, lecz została znaleziona. Zapewne sile swej psychiki zawdzięczała to, że zatrzymała się w tam, skąd powrót był jeszcze możliwy, jak i to, że możliwe było, by ktoś z zewnątrz mógł wyciągnąć do niej pomocną dłoń.

Na piknik pod Wiszącą Skałę przyjechali też sąsiedzi – emerytowany pułkownik z żoną, ich angielski bratanek Michael i stangret Bertie, brat Sary, który nie wie, że jego mała siostrzyczka jest na pensji, tak blisko niego. Przyjechali nie po raz pierwszy, a więc miejsce to czymś ich do siebie przyciąga. Siedzą tam jednak milczący, spętani przez sztywne formy, nie patrzą wokół, są jak martwi. Dlaczego więc tam jadą i siedzą w upale, dręczeni lękiem przed owadami i żmijami? Bo stara-młoda wulkaniczna skała u stóp której siedzą, bojąc się podnieść na nią wzrok, ma w sobie magiczną moc. Michael, zapięty pod szyję jak wujostwo, wyrywa się z ich towarzystwa. Idzie nieśmiało do Bertiego, który pije piwo w rozchełstanej koszuli. Bertie jest żywy, ciekawy świata. Patrzą razem na przeskakujące przez strumień dziewczęta. Bertie, który nie boi się swoich popędów, głośno rozsmakowuje się w ich widoku. „Nie mów takich nieprzyzwoitych rzeczy” – karci go Michael. „Ja mówię, ty o nich myślisz” – odparowuje Bertie. I to nie on, ale milczący, spętany przez formy Michael rusza ich śladem, mówiąc Bertiemu, że „idzie rozprostować nogi”. Jednak dziewczęta znikają mu z oczu.

Ich zniknięcie na skale nie daje Michaelowi spokoju. I kiedy wszyscy w okolicy porzucili już nadzieję na ich odnalezienie, nakłania sceptycznego Bertiego do podjęcia poszukiwań. Jest tak zdeterminowany, że decyduje się pozostać sam na skale, gdy i Bertiemu braknie już wiary. Przechodzi tę samą drogę, którą szły dziewczęta, znajduje się pod działaniem tych samych niepojętych sił, które to każą mu zapaść w sen, to prowadzą go w głąb poprzez skalne szczeliny. Michael jednak nie zrywa kontaktu ze światem i znaczy swoją drogę, dając sobie w ten sposób szansę na odnalezienie drogi powrotnej, lub bycie odnalezionym. Kiedy wyprawa ratunkowa odnajduje Michaela, ten ostatkiem sił wciska Bertiemu rąbek białej sukienki. Michael dotknął rąbka tajemnicy – tajemnicy kobiecości. Tu się zatrzymał. Być może zginąłby, gdyby poszedł dalej. Pozostaje mu rana na głowie, identyczna jak rana Irmy. On musi się poddać, ale Bertie, żyjący w zgodzie ze swą naturą, może przejść tę drogę, znaleźć Irmę i wrócić cało.

Peter Weir zastawia na nas pułapkę, bo miesza dwa porządki. Jeden należy do rzeczywistości zewnętrznej i tam poszukuje rozumienia. Skoro ktoś ginie, to ktoś musi być temu winny. Szukamy mordercy, a jeśli zginęła kobieta – gwałciciela. Jeśli kobieta ginie, a potem się odnajduje (jak Irma), albo nawet wraca sama, tylko przerażona (jak Edith), trzeba ją poddać badaniu ginekologicznemu. Obie dziewczynki są „nietknięte”, co wszyscy przyjmują z ulgą, ale tym bardziej nie rozumieją. Drugi porządek to rzeczywistość wewnętrzna. Pozwala ona przyjąć, że człowiek może zagubić się w swoim wnętrzu. Ten porządek przenosi nas zatem na inną płaszczyznę, gdzie racjonalność nie zawsze może pomóc, chyba że użyjemy rozumu do zgłębienia procesów nieświadomych, z całym splotem przeżyć emocjonalnych, duchowych, a nawet magicznych.

Zgodnie z pierwszym porządkiem działają wyprawy ratunkowe, które po zaginięciu dziewcząt i panny McCrow przeczesują okolice Wiszącej Skały. Dowodzi nimi niezwykle zaangażowany i zmartwiony szef miejscowej policji. Bardzo mu zależy na znalezieniu winnego tragedii. A jednak jest bezradny wobec tej tajemnicy. Kiedy po całych dniach bezowocnych poszukiwań wraca do domu, czeka na niego żona, która nie przerywając ręcznych robótek kieruje jego uwagę tam, gdzie chce. Najpierw delikatnie sugeruje, że nikt z miejscowych nie byłby zdolny do popełnienia przestępstwa. Policjant przesłuchuje więc obcego – przybyłego z Anglii Michaela. Łatwo wykazuje mu, że w swoich zeznaniach mija się z prawdą, bowiem Michael pamięta, że przez strumień przeskakiwały trzy, a nie cztery dziewczęta. Pominął Edith, która nie była seksowna, lecz żałosna w swej nieporadności. Michael przypomina sobie przede wszystkim kuszącą Mirandę, na której poszukiwanie potem wyrusza.

Najpierw jednak szukają zaginionych dorośli mężczyźni. W jakimś momencie zdajemy sobie sprawę, że choć poszukujący zbliżają się do tajemnicy, to jednak nie są w stanie naprawdę jej zgłębić. Pozostają na zewnątrz. Thomas H. Ogden (2005, s. 33) przytacza następującą wypowiedź swojego pacjenta: … jest coś nieprzeniknionego w kobietach i łączących je więzach. One żyją w całkowicie odmiennej rzeczywistości niepoznawalnej dla mężczyzny. Nie znajduję słów na opisanie tego – one żyją wewnątrz swoich ciał, a nie na powierzchni, tak jak mężczyźni. (…) Tak naprawdę to nie wierzę, iż mężczyźni ze swoimi prostymi, nieskomplikowanymi penisami mają coś wspólnego z tajemnicą poczęcia dziecka. Ciało kobiety jest dziwne, w pewnym sensie groteskowe, ale ma zdumiewające moce. Może to jest dobry opis stanu ducha poszukujących – dorosłych mężczyzn, chodzących po reprezentującej kobiece łono skale i niemogących wejść w jej szczeliny. Oni nie tylko tam chodzą, ale też krzyczą i hałasują jakimiś przedmiotami, jakby chcieli wypędzić stamtąd złego ducha, a nie ukrywającego się przestępcę. A więc łączy ich obawa, że mają do czynienia z magią. Są pośród nich Aborygeni, pierwotni mieszkańcy tej ziemi, co też może być wyrazem przekonania, że działają tam niepojęte pierwotne siły, których ludzie „cywilizowani” nie zrozumieją.

Kiedy ich starania zawodzą, na skałę rusza dwóch nastolatków. Michael też odczuwa lęk, ale napór seksualnych popędów w jego własnym dojrzewającym ciele, powoduje, że gotów jest nawet narazić życie, by poznać prawdę. Jest w tym podobny do dziewcząt, które tam poszły i zaginęły, a nawet do panny McCrow, którą porwała tłumiona do tej pory natura. Wyprawa dziewczynek, Michaela i panny McCrow jest podróżą w nadziei na przekroczenie granicy, a więc przejście inicjacji (3). Trójce się to nie udaje, ich podróż jest końcem, a nie początkiem. Irma i Michael radzą sobie lepiej, ich doświadczenia są czymś w rodzaju rytuału przejścia. I tu mamy do czynienia z drugim porządkiem, to znaczy z rzeczywistością wewnętrzną. Bertie idzie na skałę, by towarzyszyć Michaelowi. Jest przejęty losem dziewcząt, które bardzo mu się podobały, a szczególnie zachwyciła go uroda Irmy. Ale sam nie dąży do zgłębiania tajemnicy, jest z nią pogodzony. Być może inicjację ma już za sobą?

Jak w tych dwóch porządkach odnajdują się kobiety? Przede wszystkim są niemal całkowicie wykluczone z poszukiwań – pamiętajmy, że to rok 1900, miejsce kobiety jest w domu. Jest tylko jeden moment, kiedy biorą w nich udział – to wizja lokalna z udziałem Edith, której towarzyszy Mademoiselle. Poza tym dziewczęta z pensji są całkowicie ubezwłasnowolnione. Nikt ich o niczym nie informuje, ani nic im nie tłumaczy (zresztą jak wytłumaczyć niepojęte?). Są odsyłane do łóżek i karmione gorącą zupą, w ten sposób dorosłe kobiety okazują im troskę. Ale czy te dorosłe, które już poznały swoją kobiecość, są w stanie lepiej rozumieć, że raczej nie mamy tu do czynienia z zagadką kryminalną, tylko psychologiczną? Możemy tak myśleć o pani pułkownikowej i jej służącej, które zatajają przed policją fakt, że Irma nie miała gorsetu, choć oczywiście mogły być też kierowane poczuciem przyzwoitości i dbałością, by nie psuć jej reputacji. Żona policjanta z kolei najpierw nie wprost rzuca podejrzenie na Michaela, ale potem, w innej scenie, tajemniczo się uśmiecha, kiedy jej mąż zmaga się z zagadką. Wydaje się, że wie więcej niż on, że wie coś, czego on nie pojmie, a ona nie podejmuje się mu tego tłumaczyć. Ten uśmiech pozostawia jednak nieprzyjemne wrażenie, jakby zdradzał satysfakcję starszej kobiety z powodu porażki, która spotkała młode dziewczęta w zetknięciu z kobiecością. Wreszcie pani Appleyard zdaje się wahać między dwoma porządkami, kiedy mówi o pannie McCrow: „Miała taką męską umysłowość. Jak mogła dać się porwać przy pomocy czarów? Dać się zgwałcić i zamordować jak pensjonarka?”. Dla pani Appleyard ta tragedia jest początkiem końca. Rodzice zabierają swoje córki do domów. Wymówienie składa nawet nauczycielka robótek, która służyła jej wiernie, dopóki czuła jej siłę, a gdy przełożona słabnie, już nie czuje się wobec niej zobowiązana. Ostatnim aktem władzy pani Appleyard jest zakomunikowanie Sarze, że wróci do sierocińca, ale i ta wyrywa się spod jej kontroli popełniając samobójstwo. Opuszczają ją wszyscy, oprócz Mademoiselle. W jednej ostatnich scen pijana pani Appleyard w towarzystwie Mademoiselle wspomina swoje zakończone wdowieństwem małżeństwo. A potem dowiadujemy się, że jej ciało odnaleziono pod Wiszącą Skałą, na którą, być może, wyruszyła, by odnaleźć swą utraconą kobiecość i rozwikłać zagadkę, która mogła zarówno być tajemnicą życia, jak i tajemnicą śmierci.

I z tą wiedzą my, widzowie, wychodzimy z kina, a niektórzy z nas wracają na ten film, bo ta tajemnica tak bardzo nas pociąga.

Piśmiennictwo:

Bettelheim, B. (1962). Rany symboliczne. Rytuały inicjacji i zazdrość męska. Czytelnik, Warszawa, 1989. Przekład: Danuta Danek.

Freud, S. (1900). Dzieła, Tom I. Objaśnianie marzeń sennych. Wydawnictwo KR, Warszawa, 1996. Przekład: Robert Reszke.

Ogden, T. H. (2005). Sztuka Psychoanalizy. Śnienie niewyśnionych snów i urwanych krzyków. Oficyna Ingenium, Warszawa, 2011. Przekład: Danuta Golec.

Parandowski, J. (1924). Mitologia. Czytelnik, Warszawa, 1959.

1. Pierwsza wersja tego tekstu powstała w 2003 roku dzięki dyskusji, w której po projekcji filmu, poza mną, wzięły udział członkinie Psychoanalitycznego Klubu Filmowego – Agnieszka Myśliwiec-Ferduła, Iwona Nidecka-Bator i Anna Siemińska. 14 grudnia 2014 roku zostałam zaproszona do dyskusji o filmie, który znalazł się w programie „Ukrytego. Psychoanalitycznych Spotkań Filmowych” w Kinie.Lab. Kolejne zetknięcie z „Piknikiem pod Wiszącą Skałą” i głosy dyskutantów skłoniły mnie do wprowadzenia w tekście pewnych zmian, które, mam nadzieję, są pogłębieniem rozumienia filmu. Jestem wdzięczna wszystkim osobom, które wzięły udział w dyskusjach za ich wkład. Ich głosy otworzyły mi oczy na nowe znaczenia. Jest to więc nasze wspólne dzieło.

2. Bruno Bettelheim (1962/1989, s. 183-184) przytacza opinie antropologów na temat znaczenia paleolitycznych malowideł jaskiniowych, które są obecnie uważane nie tylko za magiczny sposób na zapewnienie dobrych łowów, ale również za magiczną próbę kontroli nad rozmnażaniem zwierząt. ...byłem pod dużym wrażeniem opisów krętych przejść, które prowadzą do malowideł, ukrytych za prawdziwymi przeszkodami, i faktu, że często można do nich dotrzeć jedynie czołgając się wąskimi szczelinami. (...) może mamy tu do czynienia z próbą odtworzenia miejsca, w którym dokonuje się prokreacja.

3. Bettelheim (1962/1989, s. 187) cytuje opis zwyczajów inicjacyjnych tubylców australijskich zawarty w pracy „The Gate of Horn” G. R. Levy, zgodnie z którymi nowicjusze-czarodzieje udają się do grot, aby tam przeżyć sen śmierci i ponownych narodzin. Dalej pisze on: Uwagi Levy nie pozostawiają wątpliwości, że groty te reprezentują macierzyńskie łono, w którym nowicjusze odradzają się.